کتاب نامه ی مغنیه
یکی از علل موفقیت محمدجواد مغنیه در نگارش کتابهای گوناگون این است که وی همیشه مشغول مطالعه بود. او می گفت: «من دوست دارم بسیار بخوانم و کمتر بنویسم،
یکی از علل موفقیت محمدجواد مغنیه در نگارش کتابهای گوناگون این است که وی همیشه مشغول مطالعه بود. او می گفت: «من دوست دارم بسیار بخوانم و کمتر بنویسم، بلکه دوست ندارم بنویسم؛ مگر این که راهی جز نوشتن برایم نمانده باشد. اگر چیزی در وجودم حس کنم (که مردم باید بدانند) آرامش ندارم تا زمانی که آن را به مردم اعلام کنم. (به نگارش درآورم). من تشنه ی خواندن و مطالعه هستم و دوست دارم مشغولیت هر روزه ی من باشد».(1) آری مشغولیت اصلی شیخ محمدجواد مطالعه و نوشتن بود. او گاهی به 4ساعت خواب در شبانه روز اکتفا می کرد و به مطالعه و تحقیق می پرداخت و گاهی چنان نوشتن او را مشغول می نمود که تا 48ساعت نمی خوابید.(2)
وی آثار زیادی دارد که اکثر آنها به زبان فارسی برگردانده شده و در دسترس عموم قرار گرفته است. این خود نشانه ای از جذابیت و عمق آثار اوست. اکثر تألیفات محمد جواد مغنیه را عقاید شیعه و زندگی اهل بیت (علیه السلام) و تفسیر قرآن تشکیل می دهد که معمولاً در قطع جیبی و مختصر است. روزی از استاد مغنیه سؤال شده بود که «چرا شما کتابهای قطور و گران قیمت را رها کرده و به کتابهای جیبی و کوچک پرداخته اید؟» استاد در جواب فرموده بود: «روزی از خیابان های بیروت عبور می کردم. دیدم جوانی در همان حال که با یک دست ساندویچ می خورد، با دست دیگر یک کتاب جیبی در دست گرفته و مشغول خواندن است. اگر کتاب بزرگ بود، این طور قابل استفاده نبود».(3)
محمد جواد مغنیه در تکمیل «دائره المعارف بزرگ بستانی» نیز همکاری کرد. خود وی در این باره می گوید: «استاد بزرگوارم فؤاد احزام بستانی، رئیس دانشگاه لبنان، از من خواست تا مقداری از احوال اهل بیت رسالت (علیه السلام) را بنویسم تا در جزء اول دائره المعارف خود که بسیاری از آثار گرانبهای کسانی را که در حد اعلای موهبت و کفایت بوده اند در آن جای داده است، نقل نماید».
آثار محمدجواد مغنیه به شرح ذیل می باشد:
او در مقدمه ی کتاب ضمن نقل آیه ی 83 سوره ی انعام، امام حسن و امام حسین (علیه السلام) را ذریه ی پاک پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) می داند و از امام شافعی نقل می کند: «به من گفتند تو رافضی شده ای. گفتم هیچ وقت رفض، دین و عقیده ی من نبوده ولی بدون شک من بهترین پیشوا و راهنما را دوست دارم و اگر محبت به آل محمد (صلی الله علیه وآله) رفض است به خدا قسم من رافضی ترین بندگان خدا هستم...» مغنیه در این کتاب علاوه بر زندگی اهل بیت (علیه السلام) به حکایات و قضاوتهای آنان نیز اشاره می کند.(5)
کتابی که از نظر خوانندگان محترم می گذرد، چهارمین کتاب از «سلسله عقیده الاسلام» است که بنا بود مضوعش امامت و عقل باشد. اما آن را «علی والقرآن» نامیدم و علتش نیز مطالعه ی کتاب الصواعق المحرقه (ابن حجر) بود که در آن، ابن عباس می گوید «هیچ آیه ای در قرآن نیست مگر آن که علی آن را ترویج نمود و باعث ارزش واقعی آن شد. و هر آینه خداوند تبارک و تعالی اصحاب محمد را در جائی که علی تشریف نداشته باشد سرزنش فرموده است. و هرگز علی مورد بدگویی افراد فهیم و عادل واقع نشد و جز به نیکی یاد نگردید». و ابن عساکر می گوید «ما نزل فی احد من کتاب الله تعالی ما نزل فی علی و لقد بلغت آلایات فیه ثلاثمأه آیه».(12)
این کتاب به نام «امیر مؤمنان و آذربایجان، دولت های شیعه در تاریخ» توسط محمد آیت اللهی ترجمه شده و در سال 1359به چاپ رسیده است. این کتاب تحت عنوان «دولتهای شیعه در طول تاریخ» توسط محمد بحرینی کاشمری نیز ترجمه شده است.
می گویند «شیعه قائل به استبداد در حکومت است». در صورتی که شیعه شرطهایی را برای حاکم معین کرده است؛ از جمله این که باید معصوم از خطا و تزلزل در علم و عملش باشد، یا کسی باشد که به خاطر علم و جامع بودنش معصوم به حکومت او راضی باشد. پس هرگاه این شرایط را از دست داد، حق ندارد به نام دین و اسم خداوند بر مردم حکومت کند؛ بلکه باید به اسم مردم حکومت کند. این است عقیده ی شیعه. برخلاف عقیده ی اهل سنت که می گویند خروج بر حاکم ظالم و فاسق هم نباید انجام گیرد.... .
وی این کتاب را به چند بخش تقسیم کرده است؛ از جمله: اختلاف مسلمانان در زمان پیامبر و بعد از او، شیعه و معاویه در عصرامام علی، شیعه و معاویه بعد از امام علی، بنی مروان، بنی عباس، منصور و علویان. این کتاب توسط استاد مصطفی زمانی ترجمه شده و در سال 1346به نام «تاریخ خلفاء بنی امیه و بنی عباس» و در سال 1347به نام «شیعه و زمامداران خودسر» به چاپ رسید.
محمد جواد مغنیه در این کتاب ضمن معرفی شیعه، به رد شبهاتی که به شیعه نسبت می دهند می پردازد. وی با ابراز تأسف از برخی اتهامات که توسط علمای الازهر بیان می شود، می گوید: «ما جواب افترائات بر ضد شیعه را در مجله ی عرفان و رساله الاسلام و غیره بیان داشته ایم و بارها مطالبی را برای ایجاد تفاهم و وحدت کلمه و جمع شدن تمام قدرت بر ضد دشمن مشترک بیان داشته ایم؛ اما به جز برخی، اکثراً بر تعصبات خود اصرار می ورزند؛ چون استکبار چنین می خواهد».(13)
لازم به ذکراست که سه کتاب فوق در یک جلد به نام «الشیعه فی المیزان» توسط انتشارات دارالجواد و دارالتیار الجدید بیروت به چاپ رسیده و در سال 1409هـ.ق. چاپ دهم آن منتشر شده است.(15) کتاب الشیعه و التشیع به نام «شیعه و تشیع» توسط سید شمس الدین مرعشی ترجمه شده است.(16)
مفسر بحث های موضوعی پیرامون آیه را مطرح می کند. این بحث ها گاه جنبه ی تاریخی دارد و گاه جنبه ی اعتقادی یا اخلاقی. وی در باب پیوند میان آیات به طور صریح می گوید: «من معتقد به تناسب آیات و سوره ها نیستم و معنا ندارد کتابی در مدت بیست و اندی سال نازل شده و بر آن اساس هم ترتیب نیافته با یکدیگر نوعی پیوند و تناسب موزون داشته باشد.
این تفسیر اولین بار در هفت جلد توسط دارالعلم للملایین بیروت در سال 1968به چاپ رسید و پس از آن بارها توسط همان ناشر چاپ شد.(18)
مغنیه در این کتاب ارزشمند ایده ها و یا عملکردهای برخی از طاغوت های زمان را نیز بررسی می کند. مثلاً عملکرد لنین یا افکار مارکس را بیان می کند که این نکته البته قوت این تفسیر را نشان می دهد. او در این باره می گوید: «به من اعتراض می کردند که چرا اسم لنین و مارکس را در تفسیر کاشف آورده ام. اصلاً توجه نداشتند که نام فرعون و هامان بارها در قرآن آمده است».
روش مفسر در این تفسیر بدین گونه است که پس از ذکر هر آیه نکاتی ادبی، تاریخی، اعتقادی و اخلاقی را در کنار اطلاعات عمومی درباره ی سوره و آیه می آورد و هر جا قبلاً در توضیح آیه سخن گفته، دوباره تکرار نمی کند و به محل بحث ارجاع می دهد. ناشر نیز برای تسهیل کار مطالعه کنندگان، در وسط مطالب تفسیری، صفحات قرآن را هم جای داده است. این تفسیر با قطع های رحلی، وزیری، و جیبی تهیه شده و بارها تجدید چاپ شده است. در ایران، انتشارات بعثت به ضمیمه ی دلیل الآیات القرآنیه و دعای امام سجاد(علیه السلام) آن را افست کرده است.(19)
این اثر موضوعاتی را که در فلسفه ی اسلامی از آنها بحث شده است، چه مباحث متعلق به انسان و چه مباحث مربوط به طبیعت و ماورای طبیعت را به ما می آموزد. در این کتاب، عقاید فلاسفه ی اسلامی و متکلمین و آنچه از دلایل و براهین برای اثبات عقاید خود استدلال کرده اند- با روشی دور از تطویل و پیچیدگی - توضیح داده می شود. علل پیدایش علم کلام، عواملی که مسلمین را به پذیرش فلسفه واداشته است و نتیجه ای که اختلافات سیاسی بدان منجر گردیده است و چگونه بعدها این مسائل مورد اختلاف، عقیده ای مقدس و مورد احترام شده است، به حدی که همه ی فرقه ها و مذاهب بدان پایبند شده اند، این کتاب همه ی این نکات را روشن می سازد».
مؤلف در این کتاب، عوامل پیدایش متصوفه در بین مسلمین را بیان می کند و در مقدمه ی کتاب می نویسد:
این کتاب را برای فلاسفه و اساتید بزرگ ننوشته ام؛ برای دانشجویان فلسفه ی اسلامی نوشته ام تا با موضوعات و اصطلاحات این رشته آشنا گردند. من در راه تفهیم آن نهایت کوشش را به کار بردم... مطالب کتاب را همان طور که سخن می گویم، نوشتم و پایبند ویرایش و زیبایی الفاظ نشدم. هرگاه تعبیری از دیگران دیدم که روشن تر و روان تر بود - به منظور سادگی - از آن استفاده کردم.
این راجع به سبک کتاب، اما ازنظر شناخت و دریافت اصل مسائل، هرگز به نظر یک مستشرق یا فردی نوپا اعتماد نکردم؛ بلکه از سرچشمه ی اولیه مانند طوسی، حلی، ایجی، قوشجی و دیگران الهام گرفتم.(21)
این کتاب توسط محمدرضا عطائی و با نام «خطوط برجسته ای از فلسفه و کلام اسلامی» توسط انتشارات آستان قدس رضوی به چاپ رسیده است.
کتاب فوق به نام «التضحیه» نیز به چاپ رسیده است. این کتاب به نام «شیعه و عاشورا» توسط فیروز حریرچی ترجمه شده است.(22)
یکی از نکات مثبت کتاب فوق این است که زندگی نامه ی پسر عبدالوهاب که سرسلسله ی فرقه ی وهابیت است را آورده و به طور مشروح خاندان سعودی را تک به تک معرفی کرده است.
وی انگیزه ی خود را برای نگارش این کتاب دفاع از حریم تشیع در برابر یاوه گویی های وهابیون می داند و تأکید می کند که «اگر این افکار انحرافی در سطح جامعه ی وهابیت اثرگذار نبود، چشم پوشی می کردم اما این حرفها که باید شیعه توبه کند و گرنه کشته شود... را در جامعه ی خود رواج داده اند». وی در جای دیگر می گوید: «من در این کتاب از وهابیگری آن طور که در کتابهایشان هست بحث نموده ام. اما روشی که من در رد عقاید وهابی ها پیش گرفته ام این است که تناقض و اختلال سخنان و افکار آنان را خاطرنشان ساخته و مفاسد و محضورات آن را برملا کرده ام و در بحث های خویش به اسلوب تطبیقی توسط جسته ام. تمام رشته های سخن و ماهیت منطق من مطالبی است که از کتاب ها و رساله های خود آنان به دست آورده ام».(26) وی در جای دیگر از کتاب خود برخورد دولت سعودی با آثارش را این چنین بیان می دارد: «ناگفته نماند که دولت سعودی هر کتابی را که اسم من روی آن باشد، ممنوع الورود اعلام کرده است. علت این امر جز این نیست که من در برابر کسانی که بر ضد اسلام و مسلمانان دست به نیرنگ می زنند و کینه ی پیغمبر و اهل بیتش را در دل می پروانند، ایستاده ام و آماده ی دفاع هستم».(27)
تألیفات دیگر محمد جواد مغنیه عبارتند از:
وی آثار زیادی دارد که اکثر آنها به زبان فارسی برگردانده شده و در دسترس عموم قرار گرفته است. این خود نشانه ای از جذابیت و عمق آثار اوست. اکثر تألیفات محمد جواد مغنیه را عقاید شیعه و زندگی اهل بیت (علیه السلام) و تفسیر قرآن تشکیل می دهد که معمولاً در قطع جیبی و مختصر است. روزی از استاد مغنیه سؤال شده بود که «چرا شما کتابهای قطور و گران قیمت را رها کرده و به کتابهای جیبی و کوچک پرداخته اید؟» استاد در جواب فرموده بود: «روزی از خیابان های بیروت عبور می کردم. دیدم جوانی در همان حال که با یک دست ساندویچ می خورد، با دست دیگر یک کتاب جیبی در دست گرفته و مشغول خواندن است. اگر کتاب بزرگ بود، این طور قابل استفاده نبود».(3)
محمد جواد مغنیه در تکمیل «دائره المعارف بزرگ بستانی» نیز همکاری کرد. خود وی در این باره می گوید: «استاد بزرگوارم فؤاد احزام بستانی، رئیس دانشگاه لبنان، از من خواست تا مقداری از احوال اهل بیت رسالت (علیه السلام) را بنویسم تا در جزء اول دائره المعارف خود که بسیاری از آثار گرانبهای کسانی را که در حد اعلای موهبت و کفایت بوده اند در آن جای داده است، نقل نماید».
آثار محمدجواد مغنیه به شرح ذیل می باشد:
1. الفصول الشرعیه علی مذهب الامامیه
این کتاب شامل مباحث فقهی ازدواج، زنان نامحرم، مهریه، احکام نسب، نفقه، طلاق، ارث و شهادات از نظر مذهب شیعه است.(4)2. اهل البیت
این کتاب توسط سید جعفر غضبان به نام «خاندان نبوت» ترجمه و توسط انتشارات مجله ی ماه نو در سال 1341هـ.ش. برای اولین بار چاپ شد. محمدجواد مغنیه در این اثر همانند دیگر آثار خود، از منابع غنی و اصیل تشیع استفاده کرده و بیش از 26منبع را مورد مطالعه قرار داده است که از جمله ی آنها می توان به کشف الغمه، بحارالانوار، و شرح ابن ابی الحدید اشاره نمود.او در مقدمه ی کتاب ضمن نقل آیه ی 83 سوره ی انعام، امام حسن و امام حسین (علیه السلام) را ذریه ی پاک پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) می داند و از امام شافعی نقل می کند: «به من گفتند تو رافضی شده ای. گفتم هیچ وقت رفض، دین و عقیده ی من نبوده ولی بدون شک من بهترین پیشوا و راهنما را دوست دارم و اگر محبت به آل محمد (صلی الله علیه وآله) رفض است به خدا قسم من رافضی ترین بندگان خدا هستم...» مغنیه در این کتاب علاوه بر زندگی اهل بیت (علیه السلام) به حکایات و قضاوتهای آنان نیز اشاره می کند.(5)
3. الاسلام مع الحیاه
این کتاب به چهار بخش تقسیم شده است: بخس اول آن درباره ی توحید، معاد، حق خدا و بندگان است. در بخش دوم پیرامون مسائل اجتماعی سخن می گوید. در بخش سوم به شریعت اسلام اشاره می کند و در بخش چهارم مسائل مختلفی را درباره ی فرزندان علما مطرح می سازد.(6) وی در این کتاب مختصری از زندگی خود را ذکرمی کند و می گوید «کتابی در حدود هشتاد صفحه پیرامون زندگی خود نوشتم و نام آن را «مذاکرات قاض» گذاشتم. تصمیم گرفتم آن را منتشر کنم اما پشیمان شدم؛ چون فکر کردم شاید چیزی که فایده داشته باشد در آن نباشد. اما در این کتاب بنا گذاشتم تذاکراتی راجع به زندگی خود بیان کنم؛ زیرا خوانندگان می خواهند زندگی مؤلف را بشناسند.(7)4. الله و العقل
این کتاب در رد افکار مصطفی محمود که کتابی به عنوان «الله والانسان» نوشته بود، تألیف شد و در سال 1387هـ.ق. به چاپ رسید. بعدها علی اکبر صبا آن را به فارسی ترجمه نمود.5. الاخره و العقل
در کتاب فوق، سعی شده تنها به اصطلاحات گیج کننده ی فلسفی اکتفا نشود؛ بلکه کوشش شده دلائل اثبات معاد و نتایج اعتقاد به آن با سبکی روان به روشنی بررسی شود. این کتاب توسط کامل خیرخواه و با عنوان «معاد از نظر عقل» به فارسی ترجمه شده است.(8)6. المهدی المنتظر و العقل
کتاب «المهدی المنتظر و العقل» توسط ابراهیم وحید دامغانی و عزیزالله حسنی اردکانی به نام «زمامدار آینده» ترجمه شده است. محمد جواد مغنیه در مقدمه ی کتاب خود علت این که کتابهای خود را کوچک چاپ می کند می نویسد: «بهترین راهی که موجب ترغیب جوانان به مطالعه ی کتب می شود، دسترسی آنان به مطالب مورد نیاز آنهاست. و این کار تنها به وسیله ی نشر کتاب های کوچک فراهم می گردد که در هر دقیقه مانند روزنامه می توان از آن استفاده کرد. در اتوبوس، رختخواب و غیره».(9)7. الزواج و الطلاق علی المذاهب الخمسه
8. الحج علی المذاهب الخمسه
دو کتاب فوق در یک جلد به نام الفقه علی المذاهب الخمسه به چاپ رسیده است.9. الفقه علی المذاهب الخمسه
10. الوصایا و المواریث علی المذاهب الخمسه
وی در این کتاب بحث ارث و وصیت را طبق نظر پنج مذهب بررسی می کند.(10)11. الوقف و الحجر علی المذاهب الخمسه
12. مفاهیم انسانیه فی کلمات الامام الصادق
وی در این کتاب موضوعات متنوع و مورد نیاز جامعه را مطرح می سازد؛ از قبیل راه کمال، گدائی از نظر اسلام، آرزو، عزت حق خواهان، لعن و بدگویی، و فرزند نیکوکار. این کتاب به نام «مردان پاک از نظر امام صادق(علیه السلام) توسط مصطفی زمانی ترجمه شده است.(11)13. علی و القرآن
این کتاب شریف توسط صدیق عربانی با نام «خورشید ایمان» ترجمه شده و به وسیله ی انتشارات دهسرا یک بار در سال 1345 و برای بار دوم در سال 1380به چاپ رسیده است. مؤلف در پیشگفتار آن ضمن اشاره به آیه ی مبارکه 66سوره ی نساء تأکید می کند که مطالب این کتاب را از روی تعصب مذهبی ننوشته است و می گوید:کتابی که از نظر خوانندگان محترم می گذرد، چهارمین کتاب از «سلسله عقیده الاسلام» است که بنا بود مضوعش امامت و عقل باشد. اما آن را «علی والقرآن» نامیدم و علتش نیز مطالعه ی کتاب الصواعق المحرقه (ابن حجر) بود که در آن، ابن عباس می گوید «هیچ آیه ای در قرآن نیست مگر آن که علی آن را ترویج نمود و باعث ارزش واقعی آن شد. و هر آینه خداوند تبارک و تعالی اصحاب محمد را در جائی که علی تشریف نداشته باشد سرزنش فرموده است. و هرگز علی مورد بدگویی افراد فهیم و عادل واقع نشد و جز به نیکی یاد نگردید». و ابن عساکر می گوید «ما نزل فی احد من کتاب الله تعالی ما نزل فی علی و لقد بلغت آلایات فیه ثلاثمأه آیه».(12)
14. الحسین فی القرآن
این کتاب تحت عنوان «شهادت، حسین، قرآن» توسط محسن بهبهانی ترجمه شده است.15. دول الشیعه فی التاریخ
شیخ محمدجواد مغنیه در این کتاب به دولت های شیعه در تاریخ می پردازد و حکومت های ادریسی ها در مغرب، علوی ها در دیلم، آل بویه در عراق، فاطمی ها در مصر، حمدانی ها در سوریه و صفویه در ایران را شرح می دهد.این کتاب به نام «امیر مؤمنان و آذربایجان، دولت های شیعه در تاریخ» توسط محمد آیت اللهی ترجمه شده و در سال 1359به چاپ رسیده است. این کتاب تحت عنوان «دولتهای شیعه در طول تاریخ» توسط محمد بحرینی کاشمری نیز ترجمه شده است.
16. الشیعه و الحاکمون
چاپ پنجم این کتاب توسط انتشارات دار مکتبه الهلال و دارالجواد بیروت در سال 1981میلادی به طبع رسید. محمدجواد مغنیه در مقدمه ی کتاب می نویسد:می گویند «شیعه قائل به استبداد در حکومت است». در صورتی که شیعه شرطهایی را برای حاکم معین کرده است؛ از جمله این که باید معصوم از خطا و تزلزل در علم و عملش باشد، یا کسی باشد که به خاطر علم و جامع بودنش معصوم به حکومت او راضی باشد. پس هرگاه این شرایط را از دست داد، حق ندارد به نام دین و اسم خداوند بر مردم حکومت کند؛ بلکه باید به اسم مردم حکومت کند. این است عقیده ی شیعه. برخلاف عقیده ی اهل سنت که می گویند خروج بر حاکم ظالم و فاسق هم نباید انجام گیرد.... .
وی این کتاب را به چند بخش تقسیم کرده است؛ از جمله: اختلاف مسلمانان در زمان پیامبر و بعد از او، شیعه و معاویه در عصرامام علی، شیعه و معاویه بعد از امام علی، بنی مروان، بنی عباس، منصور و علویان. این کتاب توسط استاد مصطفی زمانی ترجمه شده و در سال 1346به نام «تاریخ خلفاء بنی امیه و بنی عباس» و در سال 1347به نام «شیعه و زمامداران خودسر» به چاپ رسید.
17. مع الشیعه الامامیه
این کتاب در سال 1955برای بار اول و در سال 1956برای بار دوم توسط انتشارات مکتبه الاندلس به چاپ رسد.محمد جواد مغنیه در این کتاب ضمن معرفی شیعه، به رد شبهاتی که به شیعه نسبت می دهند می پردازد. وی با ابراز تأسف از برخی اتهامات که توسط علمای الازهر بیان می شود، می گوید: «ما جواب افترائات بر ضد شیعه را در مجله ی عرفان و رساله الاسلام و غیره بیان داشته ایم و بارها مطالبی را برای ایجاد تفاهم و وحدت کلمه و جمع شدن تمام قدرت بر ضد دشمن مشترک بیان داشته ایم؛ اما به جز برخی، اکثراً بر تعصبات خود اصرار می ورزند؛ چون استکبار چنین می خواهد».(13)
18. اثناعشریه و اهل بیت (علیهم السلام)
همچنان که از نام این کتاب برمی اید وی در این کتاب به زندگانی سراسر نور اهل بیت می پردازد.19. الشیعه و التشیع
در این کتاب، شیخ محمد جواد مغنیه کتابهائی را که نزد شیعه معتبر است، معرفی می کند: اوائل المقالات، النکت الاعتقادیه للشیخ المفید، الشافی تألیف شریف مرتضی، العقائد تألیف شیخ صدوق، شرح تجرید و کشف الفوائد تألیف علامه حلی، اصل الشیعه و اصولها تألیف کاشف الغطاء. وی در این کتاب ارزشمند به اثبات امامت امام علی (علیه السلام) پس از رسول خدا (صلی الله علیه و اله) می پردازد و بعد از ذکر شروط امامت، آن را منحصر در امیر مؤمنان علی (علیه السلام) می داند.(14) وی همچنین کلمه ی «شیعه» را از نظر لغت بررسی می کند و به احادیث پیرامون این موضوع و به انشعابات شیعه و علل پیدایش آنها می پردازد. وی در این کتاب، عقیده ی شیعه درباره ی اشاعره و معتزله، درباره ی مهدی موعود و پایه گذاری علوم اسلامی توسط شیعه بحث می کند و در پایان کتاب، آماری از مسلمانان و شیعیان جهان و موقعیت جغرافیایی آنان می آورد.لازم به ذکراست که سه کتاب فوق در یک جلد به نام «الشیعه فی المیزان» توسط انتشارات دارالجواد و دارالتیار الجدید بیروت به چاپ رسیده و در سال 1409هـ.ق. چاپ دهم آن منتشر شده است.(15) کتاب الشیعه و التشیع به نام «شیعه و تشیع» توسط سید شمس الدین مرعشی ترجمه شده است.(16)
20. فقه امام جعفر صادق عرضاً و استدلالاً
این کتاب که در شش جزء و سه جلد منتشر شده است، در سال 1385هـ.ق. جایزه ای به ارزش 5000 لیره گرفت که در نوع خود بی نظیر بود.(17)21. التفسیر الکاشف
مغنیه هدف اصلی خود را از ارائه ی این تفسیر، پاسخگویی به نیازهای جهان معاصر و اقناع نسل جدید می داند. روش او این گوئه است که در آغاز، واژه های مشکل را معنا می کند، سپس اعراب و نکاتی ادبی را توضیح می دهد، و آنگاه به معنای آیه و پیام آن می پردازد. وی اهتمام فراوان به کمک گرفتن از آیات دیگر و تفسیر قرآن به قرآن و احادیث متقن اهل بیت (علیهم السلام) دارد.مفسر بحث های موضوعی پیرامون آیه را مطرح می کند. این بحث ها گاه جنبه ی تاریخی دارد و گاه جنبه ی اعتقادی یا اخلاقی. وی در باب پیوند میان آیات به طور صریح می گوید: «من معتقد به تناسب آیات و سوره ها نیستم و معنا ندارد کتابی در مدت بیست و اندی سال نازل شده و بر آن اساس هم ترتیب نیافته با یکدیگر نوعی پیوند و تناسب موزون داشته باشد.
این تفسیر اولین بار در هفت جلد توسط دارالعلم للملایین بیروت در سال 1968به چاپ رسید و پس از آن بارها توسط همان ناشر چاپ شد.(18)
مغنیه در این کتاب ارزشمند ایده ها و یا عملکردهای برخی از طاغوت های زمان را نیز بررسی می کند. مثلاً عملکرد لنین یا افکار مارکس را بیان می کند که این نکته البته قوت این تفسیر را نشان می دهد. او در این باره می گوید: «به من اعتراض می کردند که چرا اسم لنین و مارکس را در تفسیر کاشف آورده ام. اصلاً توجه نداشتند که نام فرعون و هامان بارها در قرآن آمده است».
22. تفسیر مبین
شیخ محمد جواد مغنیه در مقدمه ی این تفسیر هدف خود را از تألیف آن چنین بیان می دارد: «این کتاب تفسیر بسیار مختصری است و در آن، کندوکاو و مقایسه ی میان اقوال مفسرین و نقل اسرائلیات و مباحث مفصل دیده نمی شود؛ زیرا هدف از آن عرضه ی توضیحات موجزو کوتاه برای خواننده ی قرآن است تا به مدد آن بتواند به درک صحیح مطالب برسد».روش مفسر در این تفسیر بدین گونه است که پس از ذکر هر آیه نکاتی ادبی، تاریخی، اعتقادی و اخلاقی را در کنار اطلاعات عمومی درباره ی سوره و آیه می آورد و هر جا قبلاً در توضیح آیه سخن گفته، دوباره تکرار نمی کند و به محل بحث ارجاع می دهد. ناشر نیز برای تسهیل کار مطالعه کنندگان، در وسط مطالب تفسیری، صفحات قرآن را هم جای داده است. این تفسیر با قطع های رحلی، وزیری، و جیبی تهیه شده و بارها تجدید چاپ شده است. در ایران، انتشارات بعثت به ضمیمه ی دلیل الآیات القرآنیه و دعای امام سجاد(علیه السلام) آن را افست کرده است.(19)
23. الکمیت و دعبل
این کتاب به چاپ نرسیده است ولی خلاصه ای از آن در کتاب «من هنا و هناک» تحت عنوان «الکمیت» آمده است.24. فلسفه التوحید و الولایه
محمد جواد مغنیه مطالب این کتاب را به این بخشها تقسیم کرده است: فلسفه ی التوحید، فلسفه الاختیار، فلسفه النبوه، فلسفه الولایه، فلسفه المعاد. این کتاب توسط مرکز مطبوعات دارالتبلیغ اسلامی قم به چاپ رسیده است.(20)25. نظرات فی التصوف
«نگاهی به تصوف و کرامت های صوفیان» عنوان ترجمه ی کتاب فوق است که توسط محسن بهبهانی ترجمه و منتشر شده است.26. معالم الفلسفه الاسلامیه
این کتاب مجموعه ای است از مباحث فلاسفه و متکلمین؛ از نظریه ی سوفسطائیان و تأثیر آن در آثار اسلامی و عربی گرفته، تا رد بر اعتقاد جدایی دین از سیاست در مبحث امامت. خود مؤلف در صفحات پایانی کتابش چنین آورده است:این اثر موضوعاتی را که در فلسفه ی اسلامی از آنها بحث شده است، چه مباحث متعلق به انسان و چه مباحث مربوط به طبیعت و ماورای طبیعت را به ما می آموزد. در این کتاب، عقاید فلاسفه ی اسلامی و متکلمین و آنچه از دلایل و براهین برای اثبات عقاید خود استدلال کرده اند- با روشی دور از تطویل و پیچیدگی - توضیح داده می شود. علل پیدایش علم کلام، عواملی که مسلمین را به پذیرش فلسفه واداشته است و نتیجه ای که اختلافات سیاسی بدان منجر گردیده است و چگونه بعدها این مسائل مورد اختلاف، عقیده ای مقدس و مورد احترام شده است، به حدی که همه ی فرقه ها و مذاهب بدان پایبند شده اند، این کتاب همه ی این نکات را روشن می سازد».
مؤلف در این کتاب، عوامل پیدایش متصوفه در بین مسلمین را بیان می کند و در مقدمه ی کتاب می نویسد:
این کتاب را برای فلاسفه و اساتید بزرگ ننوشته ام؛ برای دانشجویان فلسفه ی اسلامی نوشته ام تا با موضوعات و اصطلاحات این رشته آشنا گردند. من در راه تفهیم آن نهایت کوشش را به کار بردم... مطالب کتاب را همان طور که سخن می گویم، نوشتم و پایبند ویرایش و زیبایی الفاظ نشدم. هرگاه تعبیری از دیگران دیدم که روشن تر و روان تر بود - به منظور سادگی - از آن استفاده کردم.
این راجع به سبک کتاب، اما ازنظر شناخت و دریافت اصل مسائل، هرگز به نظر یک مستشرق یا فردی نوپا اعتماد نکردم؛ بلکه از سرچشمه ی اولیه مانند طوسی، حلی، ایجی، قوشجی و دیگران الهام گرفتم.(21)
این کتاب توسط محمدرضا عطائی و با نام «خطوط برجسته ای از فلسفه و کلام اسلامی» توسط انتشارات آستان قدس رضوی به چاپ رسیده است.
27. المجالس الحسینیه
مؤلف در این کتاب عوامل بروز عاشورا و فلسفه ی گریه و اعتقادات شیعه پیرامون عاشورا و امام حسین (علیه السلام) را بیان می کند. خواندن این کتاب بسیار مفید است. وی درباره ی این کتاب می گوید: «در هر زمانی، بزرگانی از شیعه درخشیده اند که انسان در برابر عظمت آن ها سر تعظیم فرود می آورد و تاریخ علوم با تاریخ آنان پیوند ناگسستنی دارد. راز تمام اینها غیر از مدرسه ی اهل بیت و هدایت و حکمت ایشان نمی باشد. باید اضافه کرد که تاریخ امامیه در عقیده و فقه و ادب خود، همان تاریخ دولتی اهل بیت است و کتاب های آن ها از اقوال پیامبر و مناقب ائمه اطهار و فرزندان ایشان لبریز می باشد. این صفحات نیز یادبودی برای آل پیامبر اعظم به شمار می رود و من مقداری از عمر خویش را برای همین کار صرف کرده ام و بیش از این اندازه هم نمی دانم».کتاب فوق به نام «التضحیه» نیز به چاپ رسیده است. این کتاب به نام «شیعه و عاشورا» توسط فیروز حریرچی ترجمه شده است.(22)
28. مع بطله کربلاء
این کتاب و کتاب «التضحیه» یا «مجالس الحسینیه» در یک جلد به نام «الحسین و بطله کربلا» به چاپ رسیده است.(23)29. مع علماء النجف الاشرف
این کتاب با زندگی سلمان و اباذر آغاز می کند و سپس به زندگی برخی راویان مثل ابان بن تغلب می پردازد و پس از آن زندگی علمای نجف اشرف از قبیل صاحب جواهر، شیخ مرتضی انصاری، و محمدصالح مازندرانی را بررسی می کند.(24)30. هذه هی الوهابیه
این کتاب با نام «این است آیین وهابیت» توسط سید ابراهیم سید علوی ترجمه شده و توسط انتشارات غدیر در تهران چاپ شده است. این کتاب در حقیقت گزارش سفر حج ایشان است که ضمن انجام مناسک با برخی از رجال مذهبی و دولتی کشور عربستان سعودی تماس برقرار کرده و از روی بسیاری از اشتباهکاری ها و غرض ورزی های وهابیت پرده برداشته است. نویسنده با منطقی استوار و با استناد به مأخذ مورد اتفاق، نسبت هایی را که وهابی ها به شیعه داده اند رد کرده و در ضمن، از وضع کشور سعودی انتقاد کرده است. و به خوبی نشان داده که آن کشور آن طور که می گویند، اسلامی نیست.(25)یکی از نکات مثبت کتاب فوق این است که زندگی نامه ی پسر عبدالوهاب که سرسلسله ی فرقه ی وهابیت است را آورده و به طور مشروح خاندان سعودی را تک به تک معرفی کرده است.
وی انگیزه ی خود را برای نگارش این کتاب دفاع از حریم تشیع در برابر یاوه گویی های وهابیون می داند و تأکید می کند که «اگر این افکار انحرافی در سطح جامعه ی وهابیت اثرگذار نبود، چشم پوشی می کردم اما این حرفها که باید شیعه توبه کند و گرنه کشته شود... را در جامعه ی خود رواج داده اند». وی در جای دیگر می گوید: «من در این کتاب از وهابیگری آن طور که در کتابهایشان هست بحث نموده ام. اما روشی که من در رد عقاید وهابی ها پیش گرفته ام این است که تناقض و اختلال سخنان و افکار آنان را خاطرنشان ساخته و مفاسد و محضورات آن را برملا کرده ام و در بحث های خویش به اسلوب تطبیقی توسط جسته ام. تمام رشته های سخن و ماهیت منطق من مطالبی است که از کتاب ها و رساله های خود آنان به دست آورده ام».(26) وی در جای دیگر از کتاب خود برخورد دولت سعودی با آثارش را این چنین بیان می دارد: «ناگفته نماند که دولت سعودی هر کتابی را که اسم من روی آن باشد، ممنوع الورود اعلام کرده است. علت این امر جز این نیست که من در برابر کسانی که بر ضد اسلام و مسلمانان دست به نیرنگ می زنند و کینه ی پیغمبر و اهل بیتش را در دل می پروانند، ایستاده ام و آماده ی دفاع هستم».(27)
31. صفحات لوقت الفراغ
شیخ محمد جواد مغنیه در اوقات فراغت خود مقالاتی در زمینه های اعتقادی، کلامی، اجتماعی، و سیاسی نوشت که بعدها تحت عنوان فوق در قالب یک کتاب به چاپ رسید.(28)32. فلسفه المبدأ و المعاد
وی در این کتاب مبدأ و معاد را از دیدگاه فلسفی بررسی می کند.(29)33. الخمینی و الدوله الاسلامیه
این کتاب در سال 1979توسط دارالعلم للملایین، بیروت در 184صفحه ی رقعی به چاپ رسیده است. در این کتاب اهمیت افکار بازنگری شده ی شیخ محمد جواد مغنیه که در عرصه ی فقه قابل بررسی است، روشن می شود. مغنیه در این کتاب اوج هیجان و شور خود را در دفاع از نهضت اسلامی ایران ابراز می دارد و بدون هیچ گونه محافظه کاری، صریحاً از رهبر کبیر انقلاب اسلامی (امام خمینی) تکریم می کند.(30)تألیفات دیگر محمد جواد مغنیه عبارتند از:
34. الوضع الحاضر فی جبل عامل
35. مع الشیعه الامامیه
36. اثناعشریه و اهل البیت
37. المرآه
38. بین الله و الانسان
39. الاثناعشریه
40. النبوه و العقل
41. فضائل الامام علی
42. علی والفلسفه
43. امامه علی و العقل
44. من هنا و هناک
45. تفسیر الصحیفه السجادیه
46. تجارب محمد جواد مغنیه بقلمه
47. من آثار اهل البیت
48. دلیل الموالی للنبی و آله
49. من وحی الاسلام
50. اسرائیلیات
51. من زوایا الادب
52. اصول الاثبات فی فقه الجعفری
53. مذاهب و مصطلحات فلسفیه
54. فلسفه ی الاخلاق فی الاسلام
55. الوجودیه و الغثیان
56. قیم اخلاقیه فی فقه الامام الصادق
57. المختصر الجامع فی فقه جعفر الصادق
58. الاحکام الشرعیه للمحاکم الجعفریه
59. علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید
60. من ذا و ذاک
پی نوشت ها :
1. گلشن ابرار، ج3، مقاله ی «محمدجواد مغنیه»، به نقل از تجارب محمدجواد مغنیه، ص38.
2. همان، ص 142؛ الاسلام مع الحیاه، ص278به بعد.
3. مردان پاک از نظر امام صادق، ترجمه ی مصطفی زمانی، ص16.
4. الفصول الشرعیه علی مذهب الامیه، منشورات مکتبه الاهلیه، بیروت، چاپ دوم 1961م.
5. خاندان نبوت، مترجم سید جعفر غضبان، ص14.
6. الاسلام مع الحیاه (دراسه فی ضوء العقل و التطور) دارالعلم للملایین، بیروت، چاپ دوم، 1961.
7. همان، ص 278.
8. معاد از نظر عقل، ترجمه ی کامل خیرخواه، مؤسسه ی مطبوعاتی حق بین، چاپ علمیه قم.
9. زمامدار آینده، نشر مکتبه الامام المنتظر، چاپ سال 1344هـ.ش.
10.الوصایا و المواریث علی المذاهب الخمسه، مکتبه الاهلیه، بیروت.
11. مردان پاک از نظر امام صادق، ترجمه ی مصطفی زمانی، انتشارات پیام اسلام، قم، چاپ دوم1368هـ.ش.
12. خورشید ایمان، مقدمه.
13. مع الشیعه الامامیه، ص 69.
14. الشیعه فی المیزان، بخش «الشیعه و التشیع».
15. الشیعه فی المیزان، محمد جواد مغنیه، انتشارات دارالجواد و دارالتیار الجدید، بیروت.
16. شیعه و تشیع، ترجمه ی سید شمس الدین مرعشی، انتشارات مجمع ذخائر اسلامی، 1355هـ.ش.
17. گلشن ابرار، ج3، مقاله ی «محمدجواد مغنیه»، به نقل از تجارب محمد جواد مغنیه، ص 111.
18. قرآن پژوهی، بهاءالدین خرمشاهی، ج1، ص739.
19. قرآن پژوهی، بهاءالدین خرمشاهی، ج1، ص748.
20. فلسفه ی التوحید و الولایه، مرکز مطبوعات دارالتبلیغ اسلامی، قم.
21. خطوط برجسته ای از فلسفه و کلام اسلامی، مترجم محمدرضا عطائی، انتشارات آستان قدس رضوی، 1364، ص10.
22. شیعه و عاشورا، ترجمه ی فیروز حریرچی، چاپ انتشارات پدیده، 1344، ص12.
23. گلشن ابرار، ج3؛ مقاله ی «محمد جواد مغنیه».
24. مع علماء النجف الاشرف، منشورات مکتبه الاهلیه بیروت؛ مکتبه النهضه بغداد، چاپ اول، 1962م.
25. این است آیین وهابیت، ص هفت.
26. همان، ص8و13.
27. همان، ص84.
28. صفحات لوقت الفراغ، منشورات دارالکتاب الاسلامی، بیروت، 1399هـ.ق.
29. فلسفه ی المبدأ و المعاد، منشورات مکتبه الاهلیه بیروت، 1962م.
30. محمد جواد مغنیه حیاته و منهجه فی التفسیر، ص143.
مقالات مرتبط
تازه های مقالات
ارسال نظر
در ارسال نظر شما خطایی رخ داده است
کاربر گرامی، ضمن تشکر از شما نظر شما با موفقیت ثبت گردید. و پس از تائید در فهرست نظرات نمایش داده می شود
نام :
ایمیل :
نظرات کاربران
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}